About Nawalparasi District
नवलपरासी जिल्ला-संक्षिप्त परिचय
नेपाल अधिराज्यका ५ विकास क्षेत्र मध्ये पश्चिमााचल विकास क्षेत्र महामानव शान्तिका दूत भगवान गौतम बुद्धको जम्मस्थलको रुपमा विश्व परिचित लुम्बिनी अाचलका ६ वटा जिल्लाहरु मध्ये नवलपरासी पनि एक हो । करिब २१६२ वर्ग कि।मी। क्षेत्रफलमा फैलिएको यस जिल्लाको पूर्वमा चितवन पश्चिममा रुपन्देही उत्तरमा पाल्पा र तनहु जिल्ला र दक्षिणमा मित्रराष्ट्र भारतको उत्तर प्रदेश र विहार प्रान्त पर्दछन् । समुन्द्रि सतहबाट करिब ९१ मि। देखि १९३६ मि। सम्मको उचाईमा अवस्थित जिल्लाको पूर्व-दक्षिण भागमा नवलपुर पश्चिम-दक्षिण भागमा तराई उत्तर-पूर्व र उत्तर-पश्चिम भागमा महाभारत पर्वत श्रृङखलाको चुरे पहाडी क्षेत्र पाइन्छ ।
नवलपरासी जिल्ला भौगोलिक रुपमा पनि सम्पन्न एवं भिन्नै पहिचान बोकेको तीन तल्ले जिल्लाको रुपमा सुपरिचित रहेको छ । यहाँ पहाडी प्रदेश भित्री मधेश र तराई प्रदेश रहेका छन् । यसै भौगोलिक विविधताका कारण नेपाल अधिकाराज्य भरिकै हावापानी वातावरण र संस्कृति यहाँ पाइन्छ । यहाँको न्यूनतम तापक्रम ५ डिग्री से_िल्सयस र अधिकतम तापक्रम ४४ डिग्री से_िल्सयस सम्म रहेको पाइन्छ ।
कालीगण्डकी करिडोर अन्र्तगत नारायणी नदीको कंचन जलप्रवाहबाट सदियौं देखि िसंचित यस जिल्लामा विविध जातजाति भाषाभाषी धर्म संस्कृतिको सम्श्रिण पाइन्छ । यहाँ जनगणना २०५८ अनुसार ५६२८७० जनसंख्या रहेकोमा नेपाल अधिराज्यमै सबै भन्दा बढी कुमाल र रजभार जातिको बसोबास समेत रहेको पाइन्छ ।
भौगोलिक रुपमा यस जिल्लाको सम्पूर्ण भू-भागलाई दाउन्नेडाडाले करिब बीचबाट चिरी पूर्व तर्फ नवलपुर क्षेत्र र पश्चिम तर्फ परासी क्षेत्रको रुपमा जिल्लालाई दुई खण्डमा विभाजन गरेकॊ छ । नेपाल अधिराज्यको एक मात्र पूर्व पश्चिम राजमार्गले यस जिल्लाको करिब ९९ कि।मी। लम्बाई समेटेको छ भने सो राजमार्गको शिलान्यास स्थल र मध्यविन्दु समेत यहि पर्दछ ।
धरातलिय रुपमा करिब १९३६ मि। उचाईको देवचुली १७६५ मि। को बडचुली महलपोखरी धौवादी एवं दाउन्ने जस्ता प्रख्यात टाकुराहरु जिल्लाका शिरका रुपमा रहेका छन् । यहाँ गिरुवारी अरुणखोला केरुङे तुरिया धनेवा झरही जस्ता खोलानालाले निरन्तर रुपमा जलप्रवाह गरिरहेका छन् । त्यसै गरी करिब ८४ विघा क्षेत्रफलमा फैलिएको ऐतिहासिक नन्दन ताल गैडाताल पिपरपाति नाला बुटाहा र सुसिहवा तालले थुप्रै जलचरहरुलाई बास स्थान प्रदान गरी जिल्लाको गरिमालाई निरन्तर बडाइ रहेका छन् ।
नवलपरासी जिल्ला सम्वन्धी विवरण
१.१.१ भौगोलिक विभाजन
भौगोलिक दृष्टिकोणले नेपाल जस्तै पहाड, तराई र भित्रीमधेसको संगमवाट वनेकोले यसलाई विविधताले भरिएको जिल्लाका अतिरिक्त नेपालकै प्रतिकको रुपमा लिन सकिन्छ । जिल्लाको पूर्वी–दक्षिणी भागमा नवलपुर,
पश्चिम–दक्षिणी भागमा तराई, उत्तर, उत्तर(पूर्व र उत्तर पश्चिममा पहाडी भेग अवस्थित छ । दाउन्नेडाडाले जिल्लालाई झण्डै आधा पारेर दुई भागमा विभाजित गरेको छ । जिल्लाको भौगोलिक स्वरुपका आधारमा जिल्लालाई देहाय वमोजिम विभाजन गर्न सकिन्छ ।
क. पहाडी प्रदेश
जिल्लाको बीचमा पर्ने महाभारत लेकको उत्तरी एवं दक्षिणी ढाल र महाभारत लेक हुदै दक्षिणतिर फैलिइ नारायणी नदीको किनारसम्म पुगेको चुरेको श्रृंखलालाई पहाडी प्रदेश मानिएको छ । यो क्षेत्र ५०० मी. देखि १९३६ मि.सम्मको उचाईमा छ । यस प्रदेशका अग्ला टाकुराहरुमा देवचुली (१९३६ मि.), बडचुली (१७६५ मि.) र महलपोखरी (१०२३ मि.) उल्लेखनीय छन् । यस क्षेत्रबाट गिरुवारी, अरुण, झरही, केरु·े, तुरिया, धनेवा आदि खोलाहरु दक्षिण तर्फ बगी नारायणी नदीमा र देउसत, फुलमादी, निरन्दी र बुङ्दी खोलाहरु उत्तर तर्फ बगी कालिगण्डकीमा मिसिएका छन् । यो क्षेत्र खास गरी फुस्रो माटो तथा ढुंगाले बनेको छ भने कतै–कतै बलौटे माटो पनि पाइन्छ । सिंचाई सुविधाको प्रयाप्त व्यवस्था हुननसक्दा यस क्षेत्रमा उल्लेखनीय रुपमा खाद्यान्न उत्पादन हुदैन । यहां प्रायश: मकै, कोदो, जौ र खोलाका फांटहरुमा धानको खेती गर्ने गरिन्छ । अमिलो जातका फलफुल विशेषत: सुन्तला खेती र पशुपालनका लागि चरनको राम्रो सम्भावना भएतापनि आधारभूत पूर्वाधारको अभावका कारण यस क्षेत्रका बासिन्दा उक्त व्यवसाय प्रति आकर्षित हुनसकेका छैनन । जिल्लाको यस क्षेत्रमा खोरिया फडानी सामाजिक एवं आर्थिक समस्याको रुपमा लामो समय देखि विद्यमान रहिआएको छ । यस प्रदेशको उच्च भेगमा लालिगुरांस, ठिंग्रे सल्लो, गोब्रे सल्लो तथा तल्लो भेगमा साल, सिसौ आदिका रुखहरु पाइन्छन् । जिल्लाका कुल ७३ गा.वि.स. मध्ये १७ गा.वि.स.हरु यस क्षेत्रमा
पर्दछन् । डेढगाउं, बुलिङ्टार, अर्खला, नगरडाडा, व्याघन यहांका प्रमुख बस्तीहरु हुन् ।
ख. भित्री मधेश
महाभारत लेकको दक्षिण र चुरे पर्वतमालासंग जोडिएको पहिले ओलिया प्रदेश भनी चिनिएको समथर भू–भागलाई भित्री मधेश भनिन्छ । जिल्लाको पूर्व–दक्षिणमा रहेको नवलपुर क्षेत्र नै भित्री मधेशको रुपमा रहेको छ । यो क्षेत्र पूर्वतिर सांगुरिएको र दक्षिण–पश्चिमतिर निकै फुकेको छ । यो क्षेत्र समुन्द्री सतहबाट करिब ३०० देखि ५०० मि. सम्मको उचाईमा पर्दछ । यो क्षेत्र ३५ बर्ष अघिसम्म घनाजंगलले ढाकिएको र औलोको प्रकोपले ग्रसित क्षेत्रको रुपमा चिनिन्थ्यो । यहांको सालको जंगल नेपाल अधिराज्यमा सबभन्दा राम्रो मानिन्थ्यो । यस क्षेत्रको माटो दोमट, बलौटे दोमट र चिम्टाइलो भएकोले यहां खाद्यान्न बाली राम्रो हुने गर्छ । यस क्षेत्रमा विशेष गरी धान, मकै र गहँु जस्ता खाद्यान्न बाली तथा तरकारी, तोरी र सुर्ति जस्ता नगदेवालीको खेती हुन्छ । यस क्षेत्रमा २० गा.वि.स. रहेका छन् । गैंडाकोट, रजहर, प्रगतिनगर, कावासोती, शिववस्ती, आरुङखोला, चोरमारा र दुम्किवास यहांका प्रमुख बस्तीहरु
हुन् ।
ग. तराई प्रदेश
चुरे पहाडको पश्चिम(दक्षिणी क्षेत्र परासी खण्डको समथर भू–भागलाई तराई भन्ने गरिन्छ । यो क्षेत्र दक्षिण(पूर्वमा नारायणी नदी, दक्षिणमा भारतीय सिमाना र पश्चिममा रुपन्देही जिल्लाको पूर्वी सिमानासम्म फैलिएको छ । यहाँको माटो चिम्टाइलो भएकोले यहां उखु, धान, गहुँ, दलहन र तेलहनको अतिरिक्त तरकारी खेती पनि राम्रो हुने गर्दछ । यो क्षेत्र समुद्र सतहबाट करिब ३०० मी. सम्मको उचाईमा रहेको छ । यस क्षेत्रमा ३६ गा.वि.स. र १ नगरपालिका रहेका छन् ।
१.१.२ प्रशासनिक विभाजन
नवलपरासी जिल्ला वि.सं. २०५२ साल भन्दा पहिले ७७ गा.वि.स.मा विभाजित थियो । २०५२ सालमा जिल्लाको सदरमुकाम परासी सहित चार गा.वि.स. रामग्राम नगरपालिकामा परिणत भएपछि ७३ गा.वि.स. र १ नगरपालिका कायम भएका छन् । बि.सं. २०३८ सालसम्म ५१ गाउं पञ्चायत रहेको यस जिल्लामामा २०३९ मा सिमाना हेरफेर र थपघट गरी ७७ गाउं पञ्चायत बनाइएको थियो । पञ्चायत कालमा जिल्लालाई ९ वटा इलाकामा विभाजन गरिएको थियो भने बहुदलीय व्यवस्थाको पूनस्र्थापना पछि १५ ईलाकामा विभक्त गरिएको छ । विकेन्द्रीकरण ऐन, २०३९ र त्यसपछिको विकेन्द्रीकरण कार्यव्यवस्था नियमावली, २०४१ लागु भएपछि प्रत्येक जिल्लामा ९ वटा ईलाका र प्रत्येक इलाकामा एक सेवाकेन्द्र रहने व्यवस्था भए बमोजिम यस जिल्लामा पनि ९ वटा इलाकामा ९ वटा सेवाकेन्द्र स्थापना गरिएको थियो । पछि जनसंख्याको बृद्धि तथा सेवाको माग समेतलाई दृष्टिगत गरी १५ वटा इलाकामा १५ वटै सेवाकेन्द्रको स्थापना गरिएको छ । यसको अलावा कावासोतीमा इलाका प्रशासन, वन, मालपोत, खानेपानी, नापी, इलाका प्रहरी, विद्युत प्राधिकरण जस्ता कार्यालयहरु संचालित छन् ।
१.१.३ राजनैतिक विभाजन
नवलपरासी जिल्ला १ नगरपालिका, ७३ गा.वि.स. र १५ ईलाकामा विभाजित रहेको छ । प्रतिनिधि सभा सदस्यको निर्वाचनको दृष्टिकोणले यस जिल्लालाई ४ संसदीय निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको भएता पनि हाल संविधान सभा निर्वाचनका लागि नवलपरासी जिल्लालाई ६ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ
१.१.४ जलवायु
उत्तर तर्फको जलबायु महाभारत र चूरे पर्वत श्रृखलाबाट प्रभावित भएकोले यस क्षेत्रमा हिउदमा बढी जाडो र गर्मीको समयमा शितल र भित्री मधेश तथा तराई प्रदेशमा हिउदमा सामान्य जाडो अनुभव भएता पनि गर्मीमा अत्याधिक गर्मी हुन्छ । यस जिल्लाको सरदर तापक्रम अधिकतम ३६ सेल्सियस र न्यूनतम तापक्रम ५ से. भएको पाइन्छ । गर्मी याममा कहिले कांही तातो हावा अर्थात् लु र हिउंदमा कहिलेकाही शीतलहर समेत चल्ने गर्छ । यस जिल्लामा सामान्यतया दक्षिण पूर्वबाट बगेर आउने मनसुनी वायुले बर्षा गराउंछ । यस जिल्लामा औसत बार्षिक बर्षा २१४५ मि.मि. भएतापनि आषाढ, श्रावण र भदौमा भारी बर्षा हुने गर्छ । यस जिल्लामा मुलत: दूई प्रकारको हावापानी पाइन्छ ।
(क) समशितोष्ण हावापानी
नवलपुर क्षेत्रको उत्तरमा पर्ने महाभारत प्रदेशमा यस प्रकारको हावापानी पाइन्छ । यहां बायुको औषत तापक्रम अधिकतम ३० से. र न्युनतम १५ से. पाइन्छ । यस भेगमा प्रायजसो मनसुनी वायुले बर्षा हुने गर्दछ ।
(ख) उष्ण तथा अर्ध–उष्ण हावापानी
भित्री मधेश, चुरे क्षेत्र तथा तराईमा यस प्रकारको हावापानी पाइन्छ । यहां गर्मी याममा निकै गर्मी र जाडोमा विहान बेलुकि जाडो हुने गर्छ । तराई र नवलपुर क्षेत्रमा गर्मी याममा उच्चतम तापक्रम ४४ से. र न्युनतम तापक्रम ५ से. सम्म पाइने गरेको छ ।
१.१.५ जलभण्डार
(क) नदी, खहरे र खोला
यस जिल्लामा रहेका प्रमुख नदीमा नारायणी, तुरिया, झरही, गिरुवारी, विनयी, अरुणखोला र धनेवालाई लिन सकिन्छ । चुरे पहाडबाट निस्कने अन्य कतिपय खहरेहरु बर्षा याममा बाढीको रुपमा आउने र हिंउदमा सुक्ने हुनाले यिनीहरुबाट खासै लाभ लिन सकिएको छैन ।
(ख) ताल तथा पोखरीहरु
तालहरु
नन्दन ताल करिब ६० हेक्टरमा फैलिएको छ । यसले हकुई, सनई र सुक्रौली गा.वि.स.लाई समेटे तापनि यसको ठूलो भाग सनई गा.वि.स.मा पर्दछ । स्थानीय व्यक्तिहरुले यसलाई “दलका” ताल पनि भन्दछन् । यस बाहेक १.६७ हेक्टरमा फैलिएको कावासोतीको गैंडाताल, नर्सहीको नारायणी नदीको ठूलो घोल, गूठीप्रसौनीको करिब १०० हेक्टरमा फैलिएको पिपरपाति नाला, माकरको १० हेक्टरमा फैलिएको बुटाहा ताल र तिलकपुरको ३ हेक्टरमा फैलिएको सुशिहवा ताल जिल्लाका प्रमुख ताल तलैया हुन् ।
पोखरीहरु :
जिल्लाका विभिन्न कृषि सेवाकेन्द्र तथा उपकेन्द्रहरु अन्तरगत रहेका पोखरीमा जहदामा २७, बन्जरियामा ५२, रामनगरमा २६, अग्यौलीमा २, मनरीमा १८, शिवमन्दिरमा १, कुश्मामा ६१, जमुनियामा १४ र तम्सरियामा १ गरी जिल्ला भित्र २०२ वटा सामुहिक पोखरीहरु छन् । त्यस्तै गरी रजहरमा १४, तम्सरियामा ४९, जमुनियामा ४५, भुजहवामा १, कुश्मामा ६६, गुठीप्रसौनीमा ११, शिवमन्दिरमा ४६, मनरीमा ८९, अग्यौलीमा ३७, रामनगरमा ४५, बन्जरियामा ६६ र जहदामा ६४ गरी जिल्लामा ५३३ वटा निजी पोखरीहरु छन् ।
नेपाल अधिराज्यका ५ विकास क्षेत्र मध्ये पश्चिमााचल विकास क्षेत्र महामानव शान्तिका दूत भगवान गौतम बुद्धको जम्मस्थलको रुपमा विश्व परिचित लुम्बिनी अाचलका ६ वटा जिल्लाहरु मध्ये नवलपरासी पनि एक हो । करिब २१६२ वर्ग कि।मी। क्षेत्रफलमा फैलिएको यस जिल्लाको पूर्वमा चितवन पश्चिममा रुपन्देही उत्तरमा पाल्पा र तनहु जिल्ला र दक्षिणमा मित्रराष्ट्र भारतको उत्तर प्रदेश र विहार प्रान्त पर्दछन् । समुन्द्रि सतहबाट करिब ९१ मि। देखि १९३६ मि। सम्मको उचाईमा अवस्थित जिल्लाको पूर्व-दक्षिण भागमा नवलपुर पश्चिम-दक्षिण भागमा तराई उत्तर-पूर्व र उत्तर-पश्चिम भागमा महाभारत पर्वत श्रृङखलाको चुरे पहाडी क्षेत्र पाइन्छ ।
नवलपरासी जिल्ला भौगोलिक रुपमा पनि सम्पन्न एवं भिन्नै पहिचान बोकेको तीन तल्ले जिल्लाको रुपमा सुपरिचित रहेको छ । यहाँ पहाडी प्रदेश भित्री मधेश र तराई प्रदेश रहेका छन् । यसै भौगोलिक विविधताका कारण नेपाल अधिकाराज्य भरिकै हावापानी वातावरण र संस्कृति यहाँ पाइन्छ । यहाँको न्यूनतम तापक्रम ५ डिग्री से_िल्सयस र अधिकतम तापक्रम ४४ डिग्री से_िल्सयस सम्म रहेको पाइन्छ ।
कालीगण्डकी करिडोर अन्र्तगत नारायणी नदीको कंचन जलप्रवाहबाट सदियौं देखि िसंचित यस जिल्लामा विविध जातजाति भाषाभाषी धर्म संस्कृतिको सम्श्रिण पाइन्छ । यहाँ जनगणना २०५८ अनुसार ५६२८७० जनसंख्या रहेकोमा नेपाल अधिराज्यमै सबै भन्दा बढी कुमाल र रजभार जातिको बसोबास समेत रहेको पाइन्छ ।
भौगोलिक रुपमा यस जिल्लाको सम्पूर्ण भू-भागलाई दाउन्नेडाडाले करिब बीचबाट चिरी पूर्व तर्फ नवलपुर क्षेत्र र पश्चिम तर्फ परासी क्षेत्रको रुपमा जिल्लालाई दुई खण्डमा विभाजन गरेकॊ छ । नेपाल अधिराज्यको एक मात्र पूर्व पश्चिम राजमार्गले यस जिल्लाको करिब ९९ कि।मी। लम्बाई समेटेको छ भने सो राजमार्गको शिलान्यास स्थल र मध्यविन्दु समेत यहि पर्दछ ।
धरातलिय रुपमा करिब १९३६ मि। उचाईको देवचुली १७६५ मि। को बडचुली महलपोखरी धौवादी एवं दाउन्ने जस्ता प्रख्यात टाकुराहरु जिल्लाका शिरका रुपमा रहेका छन् । यहाँ गिरुवारी अरुणखोला केरुङे तुरिया धनेवा झरही जस्ता खोलानालाले निरन्तर रुपमा जलप्रवाह गरिरहेका छन् । त्यसै गरी करिब ८४ विघा क्षेत्रफलमा फैलिएको ऐतिहासिक नन्दन ताल गैडाताल पिपरपाति नाला बुटाहा र सुसिहवा तालले थुप्रै जलचरहरुलाई बास स्थान प्रदान गरी जिल्लाको गरिमालाई निरन्तर बडाइ रहेका छन् ।
नवलपरासी जिल्ला सम्वन्धी विवरण
पाल्पाबाट गाभिएका गा.वि.स.हरु | ||
हुप्सेकोट | मिथुकरम | रकुवा |
बुलिङ्टार | रुचाङ | बेणिमणिपुर |
धौवादी | कोटथर | अर्खला |
जौवारी | ||
स्रोत: जिविस, २०५८ | ||
पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रका १६ जिल्लाहरु मध्ये नवलपरासी पनि एक हो । शान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मस्थलको रुपमा प्रख्यात लुम्बिनी अञ्चलमा पर्ने यस जिल्लाको सम्पूर्ण
भू–भागलाई दाउन्ने डाडाले करिब बीचबाट चिरी पूर्व तर्फ नवलपुर क्षेत्र र पश्चिम तर्फ परासी क्षेत्र गरी दुई भागमा विभाजन गरेको छ । जिल्लाको लगभग मध्य भागबाट ९९ कि.मि. लामो महेन्द्र राजमार्गद्वारा काटिएको यो जिल्ला २०१६.१६ट्ट वर्ग कि.मि.को क्षेत्रफलमा फैलिएको छ । परासी जिल्लाको सदरमुकाम हो । पूर्वको नवलपुर र पश्चिमको परासी क्षेत्र गाभी २०१८ सालमा यस जिल्लालाई नवलपरासी नामाकरण गरिएको हो । त्यस भन्दा अघि यस जिल्लालाई बुटवल जिल्लाको पाल्ही माझखण्ड भनिन्थ्यो । तालिकामा देखाइएका गाविसहरु २०३२ सालमा पाल्पाबाट यस जिल्लामा गाभिएका हुन् भने गैंडाकोट गा.वि.स. तनहुँबाट गाभिन आएको हो ।
भू–भागलाई दाउन्ने डाडाले करिब बीचबाट चिरी पूर्व तर्फ नवलपुर क्षेत्र र पश्चिम तर्फ परासी क्षेत्र गरी दुई भागमा विभाजन गरेको छ । जिल्लाको लगभग मध्य भागबाट ९९ कि.मि. लामो महेन्द्र राजमार्गद्वारा काटिएको यो जिल्ला २०१६.१६ट्ट वर्ग कि.मि.को क्षेत्रफलमा फैलिएको छ । परासी जिल्लाको सदरमुकाम हो । पूर्वको नवलपुर र पश्चिमको परासी क्षेत्र गाभी २०१८ सालमा यस जिल्लालाई नवलपरासी नामाकरण गरिएको हो । त्यस भन्दा अघि यस जिल्लालाई बुटवल जिल्लाको पाल्ही माझखण्ड भनिन्थ्यो । तालिकामा देखाइएका गाविसहरु २०३२ सालमा पाल्पाबाट यस जिल्लामा गाभिएका हुन् भने गैंडाकोट गा.वि.स. तनहुँबाट गाभिन आएको हो ।
भौगोलिक दृष्टिकोणले नेपाल जस्तै पहाड, तराई र भित्रीमधेसको संगमवाट वनेकोले यसलाई विविधताले भरिएको जिल्लाका अतिरिक्त नेपालकै प्रतिकको रुपमा लिन सकिन्छ । जिल्लाको पूर्वी–दक्षिणी भागमा नवलपुर,
पश्चिम–दक्षिणी भागमा तराई, उत्तर, उत्तर(पूर्व र उत्तर पश्चिममा पहाडी भेग अवस्थित छ । दाउन्नेडाडाले जिल्लालाई झण्डै आधा पारेर दुई भागमा विभाजित गरेको छ । जिल्लाको भौगोलिक स्वरुपका आधारमा जिल्लालाई देहाय वमोजिम विभाजन गर्न सकिन्छ ।
क. पहाडी प्रदेश
जिल्लाको बीचमा पर्ने महाभारत लेकको उत्तरी एवं दक्षिणी ढाल र महाभारत लेक हुदै दक्षिणतिर फैलिइ नारायणी नदीको किनारसम्म पुगेको चुरेको श्रृंखलालाई पहाडी प्रदेश मानिएको छ । यो क्षेत्र ५०० मी. देखि १९३६ मि.सम्मको उचाईमा छ । यस प्रदेशका अग्ला टाकुराहरुमा देवचुली (१९३६ मि.), बडचुली (१७६५ मि.) र महलपोखरी (१०२३ मि.) उल्लेखनीय छन् । यस क्षेत्रबाट गिरुवारी, अरुण, झरही, केरु·े, तुरिया, धनेवा आदि खोलाहरु दक्षिण तर्फ बगी नारायणी नदीमा र देउसत, फुलमादी, निरन्दी र बुङ्दी खोलाहरु उत्तर तर्फ बगी कालिगण्डकीमा मिसिएका छन् । यो क्षेत्र खास गरी फुस्रो माटो तथा ढुंगाले बनेको छ भने कतै–कतै बलौटे माटो पनि पाइन्छ । सिंचाई सुविधाको प्रयाप्त व्यवस्था हुननसक्दा यस क्षेत्रमा उल्लेखनीय रुपमा खाद्यान्न उत्पादन हुदैन । यहां प्रायश: मकै, कोदो, जौ र खोलाका फांटहरुमा धानको खेती गर्ने गरिन्छ । अमिलो जातका फलफुल विशेषत: सुन्तला खेती र पशुपालनका लागि चरनको राम्रो सम्भावना भएतापनि आधारभूत पूर्वाधारको अभावका कारण यस क्षेत्रका बासिन्दा उक्त व्यवसाय प्रति आकर्षित हुनसकेका छैनन । जिल्लाको यस क्षेत्रमा खोरिया फडानी सामाजिक एवं आर्थिक समस्याको रुपमा लामो समय देखि विद्यमान रहिआएको छ । यस प्रदेशको उच्च भेगमा लालिगुरांस, ठिंग्रे सल्लो, गोब्रे सल्लो तथा तल्लो भेगमा साल, सिसौ आदिका रुखहरु पाइन्छन् । जिल्लाका कुल ७३ गा.वि.स. मध्ये १७ गा.वि.स.हरु यस क्षेत्रमा
पर्दछन् । डेढगाउं, बुलिङ्टार, अर्खला, नगरडाडा, व्याघन यहांका प्रमुख बस्तीहरु हुन् ।
ख. भित्री मधेश
महाभारत लेकको दक्षिण र चुरे पर्वतमालासंग जोडिएको पहिले ओलिया प्रदेश भनी चिनिएको समथर भू–भागलाई भित्री मधेश भनिन्छ । जिल्लाको पूर्व–दक्षिणमा रहेको नवलपुर क्षेत्र नै भित्री मधेशको रुपमा रहेको छ । यो क्षेत्र पूर्वतिर सांगुरिएको र दक्षिण–पश्चिमतिर निकै फुकेको छ । यो क्षेत्र समुन्द्री सतहबाट करिब ३०० देखि ५०० मि. सम्मको उचाईमा पर्दछ । यो क्षेत्र ३५ बर्ष अघिसम्म घनाजंगलले ढाकिएको र औलोको प्रकोपले ग्रसित क्षेत्रको रुपमा चिनिन्थ्यो । यहांको सालको जंगल नेपाल अधिराज्यमा सबभन्दा राम्रो मानिन्थ्यो । यस क्षेत्रको माटो दोमट, बलौटे दोमट र चिम्टाइलो भएकोले यहां खाद्यान्न बाली राम्रो हुने गर्छ । यस क्षेत्रमा विशेष गरी धान, मकै र गहँु जस्ता खाद्यान्न बाली तथा तरकारी, तोरी र सुर्ति जस्ता नगदेवालीको खेती हुन्छ । यस क्षेत्रमा २० गा.वि.स. रहेका छन् । गैंडाकोट, रजहर, प्रगतिनगर, कावासोती, शिववस्ती, आरुङखोला, चोरमारा र दुम्किवास यहांका प्रमुख बस्तीहरु
हुन् ।
ग. तराई प्रदेश
चुरे पहाडको पश्चिम(दक्षिणी क्षेत्र परासी खण्डको समथर भू–भागलाई तराई भन्ने गरिन्छ । यो क्षेत्र दक्षिण(पूर्वमा नारायणी नदी, दक्षिणमा भारतीय सिमाना र पश्चिममा रुपन्देही जिल्लाको पूर्वी सिमानासम्म फैलिएको छ । यहाँको माटो चिम्टाइलो भएकोले यहां उखु, धान, गहुँ, दलहन र तेलहनको अतिरिक्त तरकारी खेती पनि राम्रो हुने गर्दछ । यो क्षेत्र समुद्र सतहबाट करिब ३०० मी. सम्मको उचाईमा रहेको छ । यस क्षेत्रमा ३६ गा.वि.स. र १ नगरपालिका रहेका छन् ।
१.१.२ प्रशासनिक विभाजन
नवलपरासी जिल्ला वि.सं. २०५२ साल भन्दा पहिले ७७ गा.वि.स.मा विभाजित थियो । २०५२ सालमा जिल्लाको सदरमुकाम परासी सहित चार गा.वि.स. रामग्राम नगरपालिकामा परिणत भएपछि ७३ गा.वि.स. र १ नगरपालिका कायम भएका छन् । बि.सं. २०३८ सालसम्म ५१ गाउं पञ्चायत रहेको यस जिल्लामामा २०३९ मा सिमाना हेरफेर र थपघट गरी ७७ गाउं पञ्चायत बनाइएको थियो । पञ्चायत कालमा जिल्लालाई ९ वटा इलाकामा विभाजन गरिएको थियो भने बहुदलीय व्यवस्थाको पूनस्र्थापना पछि १५ ईलाकामा विभक्त गरिएको छ । विकेन्द्रीकरण ऐन, २०३९ र त्यसपछिको विकेन्द्रीकरण कार्यव्यवस्था नियमावली, २०४१ लागु भएपछि प्रत्येक जिल्लामा ९ वटा ईलाका र प्रत्येक इलाकामा एक सेवाकेन्द्र रहने व्यवस्था भए बमोजिम यस जिल्लामा पनि ९ वटा इलाकामा ९ वटा सेवाकेन्द्र स्थापना गरिएको थियो । पछि जनसंख्याको बृद्धि तथा सेवाको माग समेतलाई दृष्टिगत गरी १५ वटा इलाकामा १५ वटै सेवाकेन्द्रको स्थापना गरिएको छ । यसको अलावा कावासोतीमा इलाका प्रशासन, वन, मालपोत, खानेपानी, नापी, इलाका प्रहरी, विद्युत प्राधिकरण जस्ता कार्यालयहरु संचालित छन् ।
१.१.३ राजनैतिक विभाजन
नवलपरासी जिल्ला १ नगरपालिका, ७३ गा.वि.स. र १५ ईलाकामा विभाजित रहेको छ । प्रतिनिधि सभा सदस्यको निर्वाचनको दृष्टिकोणले यस जिल्लालाई ४ संसदीय निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको भएता पनि हाल संविधान सभा निर्वाचनका लागि नवलपरासी जिल्लालाई ६ वटा निर्वाचन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ
सि.नं. | विवरण | एकाई | मान | कैफियत |
| १ | महिलाको जनसंख्या | जना | २८४६१३ | |
२ | पुरुषको जनसंख्या | जना | २७८२५७ | |
३ | जना | ५६२८७० | ||
४ | परिवार संख्या | संख्या | ९८३४० | |
५ | जना | ५.७२ | ||
६ | वार्षिक जनसंख्या वृद्धि | प्रतिशत | २.५५ |
१.१.४ जलवायु
उत्तर तर्फको जलबायु महाभारत र चूरे पर्वत श्रृखलाबाट प्रभावित भएकोले यस क्षेत्रमा हिउदमा बढी जाडो र गर्मीको समयमा शितल र भित्री मधेश तथा तराई प्रदेशमा हिउदमा सामान्य जाडो अनुभव भएता पनि गर्मीमा अत्याधिक गर्मी हुन्छ । यस जिल्लाको सरदर तापक्रम अधिकतम ३६ सेल्सियस र न्यूनतम तापक्रम ५ से. भएको पाइन्छ । गर्मी याममा कहिले कांही तातो हावा अर्थात् लु र हिउंदमा कहिलेकाही शीतलहर समेत चल्ने गर्छ । यस जिल्लामा सामान्यतया दक्षिण पूर्वबाट बगेर आउने मनसुनी वायुले बर्षा गराउंछ । यस जिल्लामा औसत बार्षिक बर्षा २१४५ मि.मि. भएतापनि आषाढ, श्रावण र भदौमा भारी बर्षा हुने गर्छ । यस जिल्लामा मुलत: दूई प्रकारको हावापानी पाइन्छ ।
(क) समशितोष्ण हावापानी
नवलपुर क्षेत्रको उत्तरमा पर्ने महाभारत प्रदेशमा यस प्रकारको हावापानी पाइन्छ । यहां बायुको औषत तापक्रम अधिकतम ३० से. र न्युनतम १५ से. पाइन्छ । यस भेगमा प्रायजसो मनसुनी वायुले बर्षा हुने गर्दछ ।
(ख) उष्ण तथा अर्ध–उष्ण हावापानी
भित्री मधेश, चुरे क्षेत्र तथा तराईमा यस प्रकारको हावापानी पाइन्छ । यहां गर्मी याममा निकै गर्मी र जाडोमा विहान बेलुकि जाडो हुने गर्छ । तराई र नवलपुर क्षेत्रमा गर्मी याममा उच्चतम तापक्रम ४४ से. र न्युनतम तापक्रम ५ से. सम्म पाइने गरेको छ ।
१.१.५ जलभण्डार
(क) नदी, खहरे र खोला
यस जिल्लामा रहेका प्रमुख नदीमा नारायणी, तुरिया, झरही, गिरुवारी, विनयी, अरुणखोला र धनेवालाई लिन सकिन्छ । चुरे पहाडबाट निस्कने अन्य कतिपय खहरेहरु बर्षा याममा बाढीको रुपमा आउने र हिंउदमा सुक्ने हुनाले यिनीहरुबाट खासै लाभ लिन सकिएको छैन ।
(ख) ताल तथा पोखरीहरु
तालहरु
नन्दन ताल करिब ६० हेक्टरमा फैलिएको छ । यसले हकुई, सनई र सुक्रौली गा.वि.स.लाई समेटे तापनि यसको ठूलो भाग सनई गा.वि.स.मा पर्दछ । स्थानीय व्यक्तिहरुले यसलाई “दलका” ताल पनि भन्दछन् । यस बाहेक १.६७ हेक्टरमा फैलिएको कावासोतीको गैंडाताल, नर्सहीको नारायणी नदीको ठूलो घोल, गूठीप्रसौनीको करिब १०० हेक्टरमा फैलिएको पिपरपाति नाला, माकरको १० हेक्टरमा फैलिएको बुटाहा ताल र तिलकपुरको ३ हेक्टरमा फैलिएको सुशिहवा ताल जिल्लाका प्रमुख ताल तलैया हुन् ।
पोखरीहरु :
जिल्लाका विभिन्न कृषि सेवाकेन्द्र तथा उपकेन्द्रहरु अन्तरगत रहेका पोखरीमा जहदामा २७, बन्जरियामा ५२, रामनगरमा २६, अग्यौलीमा २, मनरीमा १८, शिवमन्दिरमा १, कुश्मामा ६१, जमुनियामा १४ र तम्सरियामा १ गरी जिल्ला भित्र २०२ वटा सामुहिक पोखरीहरु छन् । त्यस्तै गरी रजहरमा १४, तम्सरियामा ४९, जमुनियामा ४५, भुजहवामा १, कुश्मामा ६६, गुठीप्रसौनीमा ११, शिवमन्दिरमा ४६, मनरीमा ८९, अग्यौलीमा ३७, रामनगरमा ४५, बन्जरियामा ६६ र जहदामा ६४ गरी जिल्लामा ५३३ वटा निजी पोखरीहरु छन् ।
स्रोत: जि.बि.स. नवलपरासी
Posted by Butwalonline
on 12:17 AM. Filed under
About Nawalparasi
.
You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0.
Feel free to leave a response
मलाई दुख लाग्यो अर्खला गबिशमा रहेको पोखरी मा रहेको ताल को कुनै नामै लिईयको छैन । किन यसो गरियो ?
नीलकंठ जी तपाईलाई धेरै धन्नेबाद हाम्रो कमजोरी औल्याएर सच्याउने अबसर दिनु भाकोमा ,कतिपय कुराहरु यी तत्थ्यंकमा त्रुटीहुन सक्छन,पूर्ण नहुन पनि सक्छन,यसमा हामी क्षमा चाहन्छों |सकेसम्म हामी सच्याउने प्रयास गर्नेछौं| यदि तपाईहरुसंग भएका बिषय-बस्तुसंग सम्बंधित जानकारी उपलब्ध गराउनु भएमा अझै आभारी हुने थियों |तपाईहरुले दिने माया,प्रेम र सदभाव प्रति हामी गौरवान्वित हुनेछौ । हामी हाम्रा आदरणीय पाठकवर्गहरुलाई प्रतिक्रिया ,सुझाब ,जिज्ञासाका लागि सदा सहभागी भइरहन हार्दिक आमन्त्रण गर्दछौं । धन्यबाद !!